ALTIN ÜLKESİ KOLHETİ: EFSANE VE GERÇEKLEROtar LORDKİPANİDZE
Almancadan çeviren:Gubazi Çibarişi
''Eski çağlarda büyük üne sahip olan ülkenin (Kolhetia’nin ) ününü Jason’unArgonot seferi efsanesı ve ondan önceki Phrixos’un seferide göstermektedir.'' (Strabon)
''Eski çağlarda büyük üne sahip olan ülkenin (Kolhetia’nin ) ününü Jason’unArgonot seferi efsanesı ve ondan önceki Phrixos’un seferide göstermektedir.'' (Strabon) Ünlü selefi Demetrios Skeptikos’u eleştiren büyük yunan coğrafyacısı Strabon (M.Ö.64/63- MS 23/24) Kolheti hakkında (Doğu Karadeniz ve bugünkü Batı Gürcistan) şunları yazmaktadır; "...Jason'unda daha uzağa yolculuğunun (Odysseus ve Menelaos gibi) belli açılarda gerçek olduğunu düşünüyorum. Geçmişten günümüze kalan ve bugünde elimizde olan antikalarda bunu göstermektedir. Bunun yanında Homeros'un sözleri; ’’...Aitenin Kolheti'nin hükümdarı olduğu kabul edilmektedir. Aite ismine bu ükende yaşayan halkta sıkça rastlankamktadır " (Strabon. I, 2,30). Kimdi Kolhiler ?, Ülkeleri neredeydi? Tarih sahnesine nasıl çıkmışlardı?, Ülkeleri, eski Helenlerde Homerostan beri bilinen yunan savaşçılarının "Argo"gemisi ile "Altın Post" u almak için çıktıkları seferi anlatan o ünlü efsane ile neden ve ne zaman bir bağlantı kurulmuştu? Bu soruların cevabı Gürcü ve Kolhler’in tarihi ile, her iki halkın konuştuğu dillerin de üyesi olduğu Güney Kafkasa dil ailesi ile yakından ilintilidir. Linguistler tarafından bu dil Kolhi veya Zani dili, bugünkü Mengrelo-Laz (Çani) veya Batı Gürcistan'da ve Türkiye'nin kuzey doğusunda hala konuşulan Lazca olarak kabul edilmektedir. Megrelo-Lazlar bazı halklar tarafından "Zani" olarak adlandırılıyorlardı. Örneğin bugün Svanlar Mengrellere "Zani" demektedirler. Zani dili, bugün Batı Gürcistan'da ve Türkiye'nin Doğu Karadeniz sahillerinde konuşulan Mengrelo-Lazca (Çani dili) olarak adlandırılıyor1. Linguistler küçük Kafkasya'nın merkezi ve yüksek kesimlerinde M.Ö.4000-3000 yıllarında bugünkü Gürcüce, Swanca ve Mengrelo-Lazcanın köken dili olan bir dilin konuşulduğunu kabul etmektedirler. Primer Kartwelce'de ilk parçalanma Svancanın ortaya çıkması ile başladı. Svanlar zamanla, o döneme kadar Abhaz-Adige boylarının yaşadığı batı Gürcistan'a yerleşmeye başladılar2. Batı Gürcistan'ın kıyı kesimlerinde, Rioni ve Inguri havzasında Svanca konuşan bir halkın varlığı, birçok toponumik çalışmalar ve arkeolojik materyaller ile belgelenmiştir3. Ispaani ve Anaklias Dicha Gudsuba'nın (Şekil. 1, Nr.1) en eski arkeolojik katmanında bulunan çok ilginç ve özgün niteliğe sahip çömlekler bazı bilim insanları tarafından Batı Gürcistandaki Svanlara ait olduğunu ve onların yayılımları ile bağlantılı olduğunu kabul edilmektedir4. Bu halklarin (Güney Kafkaslilar) etnik gelişimlerindeki diğer bir aşama ise, M.Ö. 2000 yılının başlarında, bu tarihe kadar ortak bir dil olan Karto-Kolhice’nin parçalanması ve Kolhi’lerin etnik bir gurup olarak ayrılması ile ortaya çıktı5. Kolhlerin yerleşim alanı Çoruh nehrinin güneyi, Güneydoğu, Doğu Karadeniz ve bu bölgeleri sınırlayan dağlık kesimler, Kolhi havzası, Batı ve Güneybatı Gürcistan'da tarihi Mecheti (Mec'het) bölgelerini kapsamakta idi6 Kolhlerin bu bölgelerdeki gelişim süreçlerini ortaya çıkarmak zordur. Kolhiler süreğen, konsolide olmuş bir topluluk olarak mı, yoksa birbirinden ayrı bağımsız topluluklar halinde mi yaşıyorlardı? Ortak Karto-Kolhi toplululğunun parçalanması ile oluşan Kolheti halkının birbirinden bağımsız, biri güneydoğu Karadeniz ve onu çevreleyen dağlık bölgelerde, diğeri ise bugünkü Batı Gürcistan bölgesini kapsayan bölgelerde iki büyük grup olarak yaşadıkları kabul edilebilir. Yazarın burda belirttiği parçalanma, M.Ö. 8. yy da Kimmer saldırısı ile ikiye bölünen Kolhi boylarıdır, Kuyezde Megreller, güneyde bugünkü Lazlar. Bununla beraber ama Güneydeki kesim, yani Coruh ile Trabzon arasındaki bölge daha sonraki dönemlerdede örneğin Xenophon ve Strabon tarafından Kolheti olarak adlandırılmıştır. Ama Argonotikler Koltheti den bahsederken bugünkü Batı Gürcistan/Mengrelistanı kastedıyorlardı. Bunun yanında bazı modern araştırmacılar Kolheti’nin aslında Çoruh ve Trabzon arasındaki kalan bölge olduğunu belrtmektedirler (Apakidze ve Kavtaradze, kişisel görüşme) Ç.N. Mengrelce ve Lazca arasındakı diyalekt farklılığı bu görüşü desteklemektedir. Linguistler bu iki diyalekt arasındaki farklılıkların ancak birbirinden bağımsız, yüzyıllar süren bir gelişim süreci ile açıklanabıleceğını ileri sürmektedirler7.Bu durum Urartu, daha sonra eski yunan ve ermeni kaynaklarına da yansımıştır. Urartu kaynaklarında, Karadeniz kıyılarında ve çevresindeki dağlık kesimlerde yaşayanlardan Chalibler/Chakdler/Çanlar olarak bahsedilmektedir8. Buna karşın Batı Gürcistanda yaşayanlar için Svanca konuşan Kolhler olarak geçmektedir9. Kolhiler Batı Gürcistana yerlesmeşi ile birlikte özgün ve yeni bir uygarlık yaratmaya başladılar. Bu "Kolheti Uygarlığı"dır.
KISA TARİHÇE
Şekil.2. Bir Dolmen rekonstruksiyonu
Erken Tunç Çağında (M.Ö. 3000-2200) Kura-Araks medeniyeti bugünkü Batı Gürcistan'ın, ağırlıklı olarak doğu kesimi olmak üzere, sadece bir kısmını içeriyordu. Bu dönemde, M.Ö. 4.-3. binyıllarında, Batı Gürcistan’ın kıyı kesiminde özgün kültürel ürünleri ile kendini Kuro-Araks kültüründen ayıran parlak bir kültür gelişiyordu10 Bu kültürün özgün eserlerinden biride Dolmen mezarlarıdır (Şekil.2). Duvarları diktörtgen, yekpare taşlardan oluşan ve tavanı yine yekpare bir taşla örtülen dolmenlerin ön cephesinde dairesel bir delik bulunmaktadır. Bu özgün kültürel yapı, bugünkü Abhazya'nın Karadeniz kıyısının kuzeyinde, ağırlıklı olarak kıyı şeridinde bulunmaktadır. Dolmenlerin tarihi, Kolheti Krallığı'nın kuzey kesimlerindeki yayılımı ve kökeni konusu tartışmalıdır. Bazı araştırmacılar bunların kökensel olarak deniz yolu ile Suriye ve Filistin'den geldiklerini, bazıları ise Asyayı bunların kökensel kaynağı olarak görmektedir. Fakat son zamanlarda dolmenlerde bulunan ölü ile birlikte gömülen eşyaların (Resim.1.) M.Ö. 3. binyıla ait Batı Transkafkasyadaki buluntularla benzerlik göstermesi, Dolmenlerin sadece bir mezar işlevi gördüğü görüşünün ağırlık kazanmasına neden olmuştur11. Batı Gürcistan'ın M.Ö. 4.-3. binyılına ait tarihi ile ilgili bir çok soru arkeolojik buluntuların eksikliği nedeniyle henüz yanıtlanamamıştır12. Buna karşın, takip eden dönemlere, özellikle M.Ö. 1. binyılın ortalarına ait arkeolojik buluntular, hem sayıca çok fazla hem de çok çesitlilik göstermektedir. Bu buluntular, Kolheti medeniyetinin Geç Tunç döneminde yüksek bir düzeye eriştiğini belgelemektedir.
Şekil.3. Kolhi seramik ve Hazine bulgularını gösteren harita.
Kolheti medeniyetinin merkezi gelişim yeri Batı Gürcistan, Büyük ve Küçük Kafkasya arasındaki bölgedir (Şekil.3.) Göreceli olarak az miktarda, Küçük Kafkasya'nın güneyinde-Mechetide, Lichi üçgeninin doğusunda-Şida (iç) Kartlı'da Kolheti medeniyetine ait arkeolojik buluntular ortaya çıkarılmıştır. Türkiye'nin sahil kesimlerindede arkeolojik buluntular mevcuttur. (Örneğin Ordu'da)13. Kolheti medeniyetinin M.Ö. 2. binyıllarına14 uzanan eserlere rastlanmasına rağmen kültürel gelişimin başlangıcı olarak M.Ö. 16.-15. yüzyıllar kabul edilmektedir. Bu döneme ait eserlerde kültürün klasik formunun en belirgin biçimde görülmektedir15. Kültürel gelişim M.Ö. 15-11 ve M.Ö. 11-7. yüzyıllar olarak iki ana döneme ayrılmaktadır16. ___________________________________________________________________ a. Gürcü akademisyenler ve bazı dığer akademisyenler Swanca, Gürcüce ve Megrelo-Lazca’nın oluşturduğu dil ailesine ’’Kartveli’ dilleri ve bu üç halkın ortak atası olan halka ’’Kartveli’’ olarak adlandırmaktadırlar. Kartveli Kelimesi antik kaynaklarda İberia olarak geçen, Gürcüce konuşan Gürcü etnik gurubun aynı zamanda kedine verdiği addır. Örneğin Megrelo-Lazlar Gürcülere Kortu demektedirler. Bir dil ailesinin ve bu diller ortaya çıkmadan önceki dili ve halkı bu dilllerden birini konuşan halkın adı ile adlandırmak doğru olmayacağı için çeviride bunların yerine ’’Güney Kafkas Dili/Dil ailesi’’, ’’ Savano-Karto-Kolhi’ler’’ gibi termınolojiler kullanılmıştır.
1. A. Çik'obava 1936; Kipsije 1914; Kizirija 1967; N. Marr 1910.
2. Bkz. S. Janasia 1950, III, 117-118; O. Jap'rije 1976, 297; T. Gamkrelije ve Ivanov 1984, II, 881.
3. Detaylı bilgi için bkz. Mik'elaje 1974, 9-20; Melikisvili 1971a, 241ff.
4. Detaylı bilgi için bkz. Mik'elaje 1974, 72.
5. Glotto-kronolojik metoda göre Kolhi dilinin ortak karto-kolhi dilinden M.Ö. 1.bin yilin baslangicinda (veya yaklasik olarak M.Ö. 8-7. yy da) ayrıldığı kabul edilebilir (bkz. Klimov 1964, 1973, 1978, 1979; Melikisvili 1965, 70; S. Jijiguri 1973, 37-38). Son arkeolojik ve linguistik materyallere dayanan araştırmalara göre ise ortak Karto-Kolhi dilin bölünme tarihi ve bunu mutaakiben kolhi dilinin ortaya çıkış zamanı daha erken dönemlere çekilmektedir- yani M.Ö. 2000 bin in ilk yarısına (Mek'alaje 1974, 72. 194; T. Gamkrelije ve Ivanov 1984, II,909 Anm. 3; O. Lort'k'ipanije 1986b, 48-57 kaynakça ekli).
6. Bkz. Mik'elaje 1974, 26ff.
7. Detayli bilgi için bkz. A. Çik'obava 1936; Kipsije 1914; Kizirija 1967; N. Marr 1910.
8. Detay için bkz. Melik'isvili 1959, 70-72; Mik'elaje 1974, 115-118.
9. Melik'isvili 1959, 62ff.; Lomouri 1971.
10. O. Jap'arije 1976, 169-192; Bžania 1966a.
11. Detay için bkz. O. Jap'arije 1976, 179-192.
12. Bkz. O.Jap'arije 1976, 169-192; Bžania 1966a.
13. Mik'elaje 1974, 31ff.; Gebejisvili 1971, 255; O. Japarije 1982a, 72.
14. Mik'elaje 1974, 64.
15. Melik'isvili 1965, 77-78; K'orije 1965, 154-155; Mik'elaje 1974, 60; A.Remisvili 1974a, 45ff.
16. K'orije 1965, 59; bkz. A. Ramisvili 1974a, 86ff.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder