ALTIN ÜLKESİ KOLHETİ: EFSANE VE GERÇEKLEROtar LORDKİPANİDZE
Almancadan çeviren:Gubazi Çibarişi
''Eski çağlarda büyük üne sahip olan ülkenin (Kolhetia’nin ) ününü Jason’unArgonot seferi efsanesı ve ondan önceki Phrixos’un seferide göstermektedir.'' (Strabon)
Kolhetinin Skeptuci’lere bülünmesi93 ile Kolheti krallığının kurulması eş zamanda gerçekleşmiş olmalı94. Bu noktada Strabon’un ilettikleri, krallığın, iktidar gücünün sentralizasyonunu gösteren bir ispat olarak görülebilir. Bazı araşırmacılar, Strabon’un yazdıklarının, kralın gücünün sınırlı olduğunu ve belli bölgelerde lokal yöneticilerin mevcut olduğunu gösterir nitelikte bir belge olduğunu savunmaktadırlar95.
Strabon nasıl yorumlanırsa yorumlansın herhalükarda burada söz konusu olan Kolheti’nin teretoryal-idari kesimleridir, ki bu bir ülkenin en erken etaplarına ait en önemli belirteçlerindendir. Urartu kaynaklarında Kolhetinin lokal hükümdarları ‘luir-di’ olarak tabir edilmektedir96. Strabon bunları Skeptuci olarak adlandırıyor. Bu skeptuciler, kabul edilebileceği gibi tarihsel olarak otaya çıkan temel teretoryal-idari dokuya sahipti. Başında bir tür vali (elit yönetici)97 olarak isimlendirilebilen, kralın idari fonksiyonu ile yükümlü lokal aristokrat boylardan olan bir temsilci bulunmakta idi. Fakat Skeptuci’ler sadece Kolheti’nin yönetim hiyerarşisinde bir tabakayı oluşturuyorlardı. Hiyeraşinin en üstünde Kral bulunuyordu. Kaynak materyallerin yeterli olmaması, yönetimdeki hiyerarşik ilişkiler hakkında bilgi edinmemizi engellemektedir. Boyların yöneticilerinin administratif fonksyonları zamanla elit bir yönetici sınıfın oluşmasına önayak oldu ve bu dönüşüm, aristokrat kesimi halktan kopmasına, elit sınıfın zenginleşip ayrıcalıklı bir konuma gelmesinin başlangıç noktasını oluşturdu. Kral tarafından belirlenen bu yeni fonksyon tribut (haraç, cizye) olarak ödenen gelir kaynağını yarattı. Ödemeler sadece tarımsal ürünlerle değil, aynı zamanda altın, gümüş ve diğer değerli eşyalarla da yapılıyordu. Arkeolojik materyaller, kolheti toplumu içinde gittikçe artan özel bir mülkiyet farkının oluştuğunu götermektedir. Ölülerle birlikte gömülen eşyalardan, toplumsal zenginlikten alınan ’’aslan payının’’ giderek arttığını ve bunun sadece toplumun belli bir kesiminin eline geçtiği anlaşılmaktadır. Toplumun sıradan üyesinen ait mezarlar ile yönetici elit tabakaya ait olanları arasında, gerek mezarın biçimi gerekse ölülerle birlikte gömülen eşyalar bakımından büyük farklılıklar gözlenmektedir. Sıradan birine ait mezarlar basit mezarlardır.Beraberinde gömülen eşyalar, hem sınırlı sayıda-bir iki adet kilden yapılmış kap-, hemde ucuz ve basit süs eşyalarından oluşmaktadır ( çoğu zaman bronzdan yapılmış). Elit sınıfan olanların mezarları ev biçiminde büyük ahşap sakrofaklar şeklindedir ve aile fertleri ve hizmetçilerde bu mezarlara gömülmekteydi. Ölü ile gömülen hayvan ve eşyalar: atlar, çok sayıda altın, gümüş süs eşyaları (alın çemberi-diadem-, askılar, küpeler, birçok gerdanlık, bilezikler.vs.), çeşitli gereçler ( gümüş ve kilden kaplar, esanslar için çeşitli renklerde şişeler, çok büyük kazanlar), evcil ve yabani hayvanlardan zengin yiyecekler). Vani’de bulunan M.Ö. 5. yüzyıla ait zengin içerikli bir mezar bu farklılığı gösteren gözel bir örnek oluşturmaktadır (Resim.5.). Ahşap ola bu mezar dikdörtgen şeklinde (3,10 x 3,40 m) ve taş bir zemine oturtulmuştur. Mezardan geriye sadece büyük çiviler (10-12 cm) kaldı. Ahşap yapı 3,10 m. uzunluğunda, 2,25 m. genişliğinde ve 1,5 m. yüksekliğindedir. ’’ Evin’’ dışında (sakrofağın), mezarın kuzey tarafında bir at iskeleti ve ileri derecede paslanmış atların başına takılan metal aletler (koşum takımları) bulunmaktadır. Mezarın orta kesimine dört ölünün kalıntıları bulunmaktadır; Mezarın (ev-tipi !) ortasına gömülen bu kolhi kadınının beraberinde gömülen zengin eşyalar onun çok zengin (elit) biri olduğunu göstermektedir. Ölülerin baş tarafında (doğu tarafında) rituallerde ve günlük hayatta kullanılan bronz, gümüş eşyalar, kil ve cam kaplar (Resim. 10.) bulunmaktadır: Bronz testi (Resim. 10, 1), sapı çıplak bir genç heykelcik şeklinde atttik bir tava (patera) (Resim. 10, 2)., esanslar için bir adet, orta büyüklükte kilden amfora ve bir adet, üzeri dinsel sfenks (shpinx procession) gravürlerle süslü gümüş aryballos (Resim. 10, 4), bir adet, kapağında hayvan figürleri olan küçük bir kolhi testisi (Şekil. 13. 2: Resim. 9, 4) ve bir adet, üzerinde koyun ve kanatlı aslan resimleri olan attik gümüş kap (Resim. 10, 3), bunların dışında ayrıca altın kaplamalı attik gümüş kylikes (kilikes), siyah, parlak bir kolhı testisi ve biri eflatun renkli diğeri kenarları altın, açık mavi renkte fenike camından iki kupa.
Strabon nasıl yorumlanırsa yorumlansın herhalükarda burada söz konusu olan Kolheti’nin teretoryal-idari kesimleridir, ki bu bir ülkenin en erken etaplarına ait en önemli belirteçlerindendir. Urartu kaynaklarında Kolhetinin lokal hükümdarları ‘luir-di’ olarak tabir edilmektedir96. Strabon bunları Skeptuci olarak adlandırıyor. Bu skeptuciler, kabul edilebileceği gibi tarihsel olarak otaya çıkan temel teretoryal-idari dokuya sahipti. Başında bir tür vali (elit yönetici)97 olarak isimlendirilebilen, kralın idari fonksiyonu ile yükümlü lokal aristokrat boylardan olan bir temsilci bulunmakta idi. Fakat Skeptuci’ler sadece Kolheti’nin yönetim hiyerarşisinde bir tabakayı oluşturuyorlardı. Hiyeraşinin en üstünde Kral bulunuyordu. Kaynak materyallerin yeterli olmaması, yönetimdeki hiyerarşik ilişkiler hakkında bilgi edinmemizi engellemektedir. Boyların yöneticilerinin administratif fonksyonları zamanla elit bir yönetici sınıfın oluşmasına önayak oldu ve bu dönüşüm, aristokrat kesimi halktan kopmasına, elit sınıfın zenginleşip ayrıcalıklı bir konuma gelmesinin başlangıç noktasını oluşturdu. Kral tarafından belirlenen bu yeni fonksyon tribut (haraç, cizye) olarak ödenen gelir kaynağını yarattı. Ödemeler sadece tarımsal ürünlerle değil, aynı zamanda altın, gümüş ve diğer değerli eşyalarla da yapılıyordu. Arkeolojik materyaller, kolheti toplumu içinde gittikçe artan özel bir mülkiyet farkının oluştuğunu götermektedir. Ölülerle birlikte gömülen eşyalardan, toplumsal zenginlikten alınan ’’aslan payının’’ giderek arttığını ve bunun sadece toplumun belli bir kesiminin eline geçtiği anlaşılmaktadır. Toplumun sıradan üyesinen ait mezarlar ile yönetici elit tabakaya ait olanları arasında, gerek mezarın biçimi gerekse ölülerle birlikte gömülen eşyalar bakımından büyük farklılıklar gözlenmektedir. Sıradan birine ait mezarlar basit mezarlardır.Beraberinde gömülen eşyalar, hem sınırlı sayıda-bir iki adet kilden yapılmış kap-, hemde ucuz ve basit süs eşyalarından oluşmaktadır ( çoğu zaman bronzdan yapılmış). Elit sınıfan olanların mezarları ev biçiminde büyük ahşap sakrofaklar şeklindedir ve aile fertleri ve hizmetçilerde bu mezarlara gömülmekteydi. Ölü ile gömülen hayvan ve eşyalar: atlar, çok sayıda altın, gümüş süs eşyaları (alın çemberi-diadem-, askılar, küpeler, birçok gerdanlık, bilezikler.vs.), çeşitli gereçler ( gümüş ve kilden kaplar, esanslar için çeşitli renklerde şişeler, çok büyük kazanlar), evcil ve yabani hayvanlardan zengin yiyecekler). Vani’de bulunan M.Ö. 5. yüzyıla ait zengin içerikli bir mezar bu farklılığı gösteren gözel bir örnek oluşturmaktadır (Resim.5.). Ahşap ola bu mezar dikdörtgen şeklinde (3,10 x 3,40 m) ve taş bir zemine oturtulmuştur. Mezardan geriye sadece büyük çiviler (10-12 cm) kaldı. Ahşap yapı 3,10 m. uzunluğunda, 2,25 m. genişliğinde ve 1,5 m. yüksekliğindedir. ’’ Evin’’ dışında (sakrofağın), mezarın kuzey tarafında bir at iskeleti ve ileri derecede paslanmış atların başına takılan metal aletler (koşum takımları) bulunmaktadır. Mezarın orta kesimine dört ölünün kalıntıları bulunmaktadır; Mezarın (ev-tipi !) ortasına gömülen bu kolhi kadınının beraberinde gömülen zengin eşyalar onun çok zengin (elit) biri olduğunu göstermektedir. Ölülerin baş tarafında (doğu tarafında) rituallerde ve günlük hayatta kullanılan bronz, gümüş eşyalar, kil ve cam kaplar (Resim. 10.) bulunmaktadır: Bronz testi (Resim. 10, 1), sapı çıplak bir genç heykelcik şeklinde atttik bir tava (patera) (Resim. 10, 2)., esanslar için bir adet, orta büyüklükte kilden amfora ve bir adet, üzeri dinsel sfenks (shpinx procession) gravürlerle süslü gümüş aryballos (Resim. 10, 4), bir adet, kapağında hayvan figürleri olan küçük bir kolhi testisi (Şekil. 13. 2: Resim. 9, 4) ve bir adet, üzerinde koyun ve kanatlı aslan resimleri olan attik gümüş kap (Resim. 10, 3), bunların dışında ayrıca altın kaplamalı attik gümüş kylikes (kilikes), siyah, parlak bir kolhı testisi ve biri eflatun renkli diğeri kenarları altın, açık mavi renkte fenike camından iki kupa.
Şekil.13. 1-2 Üzerinde çeşitli figürler bulunan küçük bronzden kovalar, Vani, M.Ö. 5. yy. 3-4 bronz kovalar, Vani, M.Ö. 5. yyMezarda bulunan kemikler (inek, keçi, domuz, domuzyavrusu, ördek gibi) ölüler ile birlikte yiyecek maddelerininde gömüldüğünü gistermektedir. Yiyecek maddeleri mezarın güney-doğu kesiminde duran dört kolhi kil çanak (tabla) ve siyah, cilalı helenistik bir Kylix içine konulmuş. Ölüler için beraberlerinde gömülen yiyecekler için kullanılan bronz testiler (kolhi testileri olarak isimlendiriliyor) mezarın güney batı kesiminde (muhtemelen) 1 m yükseklikte konulması uygun görülüyordu (Resim. 9, 3). Bunların dışında mezarın her tarafında çoğu siyah, cilalı, üzerlerinde geleneksel kolhi ornametleri bulunan çeşitli formda kilden yapılmış kaplar bulunmaktadır.
Ölü sadece altın ve gümüşten yapılmış gösterişli bir mücevherat ile süslendi. Ölünün başı, üzerinde boğuşan hayvan kabartmaları olan baklava dilimi şeklinde (romboedral) plakalardan oluşan gösterişli altın bir diadem ile süslenmiş( Resim. 15.). Diademlere roset, kuş figürleri ve çok ince el işçiliği gösteren granülasyonlarla süslenmiş yelpaze şeklinde takılar bulunmaktadır. Kulaklarında aynı şekilde ince granülasyonlarla süslenmiş olağan üstü güzel küpeler bulunmakta. Boynunda altından beş farklı kolye bulunmakta. Kolyeler minyatür kuş, koç başı figürü ile bezenmiş, spüral ve silindirik formda, düz veya kotleli inci kürecikleri ile ardalanmalı dizilmiş olarak süslenmiştir. Çok ince bir el işçilişi ile işlenmiş (ganülasyon) altından küçük kaplumbağacıklardan oluşan bir kolye en güzel örneklerden birini oluşturuyor( Resim. 17, 2). Gözleri beyaz bir camdan olan bu kaplumbağaların bacaklarının altı altın ve akik (taşı) ile süslenmiş. Altın bileziklerin ucunda yaban domuz figürleri bulunmaktadır ( Resim. 14, 3-4). Ölünün parmaklarında beş adet altın yüzük bulunmuştur. Bunların birinin üzerinde bir tür tura (mühür)bulunmakta. Belinde (büyük ihtimalle) kenarları çok sayıda gümüş, yuvarlak inciler, çeşitli takılar(dopel piramit ve kotle), yaban domuzu figürleri ile süslenmiş, ön kesiminde kanatlarını açmış bir kartal figürü bulunan kemer vardı. Ölünün sarıldığı bez ( !, çürüdü) ince altın plakalar ve düğmeler ile bezenmişti.
Ölü ile birlikte gömülen bu takılar ve gereçler kadının ekonomik ve sosyal olarak üst bir sınıftan, kolhi aristokrasisinden olduğunu göstermektedir. Mezara onun dışında üç kişi daha gömülmüş. Bunlar belkide evin sakinlerinden idiler. Fakat bunların mezarları sade ve beraberlerinde gömülen eşyalar fazla çeşitlilik ve zenginlik göstermiyirlar. Birinde iki adet gümüş diadem, yelpaze şekilli altın küpe, cam perle (inci), spiral ornamentli ince gümüş bilezikler, diğerinde gümüş diadem, altın küpe ve bir adet altın ve cam perle ile süslenmiş boyun bantı (halsband), üçüncüsünde ise sadece altın bir küpe bulunmaktadır98
Ölülerin yanına gömülen bu eşyaların enventari (miktar ve çeşitliliği) toplumdaki farklı tabakaların varlığını yansıtmakta ve Kolhetinin komplike sosyal bir yapıya sahip olduğunu kuşkuya yer bırakmayacak şekilde ortaya koymaktadır99.
M.Ö.5-4. yüzyıla ait mezar envarterinde de görüldüğü gibi, mülkiyet farklılaşmasının artması (differentiationu) zenginliğin birikmesi ve özel mülkiyet gelişimi, kompleks sınıfsal oluşumların itici gücü ve koşulu idi. Kolhilerde sosyal tabakaların (sınıfların) varlığı tartışma götürmez bir gerçektir.
Şimdi Kolheti krallığının tarihi ile ilgili en karmaşık soru olan üretim ve sosyal ilişki sorusuna geliyoruz. Elimizdeki çok az sayıdaki yazılı kaynak, araştırmacılara bu konuda sadece genel bir fikir yürütme ile yetinmeye zorluyor. Örneğin G.A. Melikişvili’nin görüşü:’’ Kolhida krallığı bir erken dönem sınıf ülkesi idi. Yönetici üst sınıfı sayıca az kölelerin yanında, geniş oranda sıradan toplum üyelerini, bağımsız ve yarı bağımsız çiftçileri sömürüyordu’’100.
Kolhetideki ekonomik yapıya dair kaynak oluşturabilecek tek eser Rodoslu Apollonious’un ’’ Argonotika’’ eseridir. T. K. Mikeladse eseri ilk kez bu bağlamda ele aldı101 . Mikeladse’ye göre eserde Kolhi’nın M.Ö. 2.yy ın ikinci yarısı ve M.Ö.1. yy’ın ilk yarısına ait toplumsal düzeni ile ilgili çok önemli bilgiler içeriyor. Bu tarihlerde bazı kuşkular olabilir. Fakat burada kullanılan bazı terminolojiler ilgimizi çekecek niteliktedir. Çünkü eski yunan literatüründe, her halükarda eserin M.Ö. 7-5.yy dönemine ait Kolheti hakkındaki tasvirlerde, stereo tip kullanımı yoktu ve tarihsel gerçeklere yakınlıkta yeterli olabilir. T. K. Mikeladse ye göre Kolhida halkı büyük oranda özgür bireylerden oluşuyordu. ’’Argonotika’’ da (III, 245) ’’ Kolhiler (κόλχοι) veya ’’Kolhilerin oğlu’’ (χσλχων ϋειζ) veya sadece evin temsilcilerinden bir üye, yani toplumun üyesi (cemaatten) (δημότεροι) şeklinde belirtilmektedir. Bunlar tarımsal, metalurjik ve kap kacak gibi ekonomik mallar üretiyorlar, halk toplantılarına katılıyorlar ve kralın savaşcıları idiler (II, 212-224). Özgür olmayanlar-köleler- ve hizmetçiler- Argonotikada iki farklı terimle betimleniyorlar: άμφίπολος (III, 247; 843, 870) und δμώς (III, 278, 299).
Homeros’ta bunları biliyordu (Odyssee IV, 36-61, 196-210): άμφίπολος un Homeros taki anlamı Köle dir, fakat daha çok evde çalıştırılan (çoğunlukla temizlikçi, aşçı vb.) ve dışarda çalışan diğer kölelerden (δμώς, δμώη ) ayrılıyordu. Bu terminus esir düşenlerin köle olarak kullanıldıklarını belirtmekte; statüleri kuşkuya yer kalmayacak şekilde açıktır. Rodoslu Apollonios (Argonotika III, 270- 274: δμώες) ‘e göre bu köleler Kolheti kralının hizmetçileri idi ve krallık sarayında çalışıyorlardı; ateş için odun temini, öküzlerin koşumu vb.: ’’ herkes Hükümdar-Kralın gözüne girmeye çalışıyor’’. Anlaşıldığı gibi bunlar üretime katılmıyorlardı. Ana görevleri ev (saray) işlerinden oluşuyordu. Ekonomik malların üretimi toplumun (gurupların; boyların) özgür bireyler tarafından sağlanıyordu ve bunlar kral, üyesi olduğu sülale (Apollonıos’un χόλοι) ve elit yöneticiler için çalışıyorlardı. Bu yapısal belirtiler erken döneme ait sınıf-ülkeler (sistemler) için karakteristiktir. Sosyal hiyerarşinin en üstunde kral ve üretime katılmayan, başkalarının iş gücünden yaşayan yönetici sınıfı bulunuyordu. Bunların karşısında başlıca özgür çiftçi sınıfı bulunmakta idi. Çiftçi sınıfı üretim araçlarına sahıpti fakat aristrokat sınıfa harç(vergi) vermekle yükümlü idiler102
Arkeolojik bulgular Kolhetinin M.Ö. 8.yy dan 4. yy’ın ilk yarısına ait dönemdeki ekonomik ve kültürel gelişimine dair daha iyi materyaller sunmaktadır. Tarım ve demir metalurjisindeki yoğun gelişme bu dönemde ilk etapta öne çıkan gelişmelerdir.
Kolhetide demir işlemeciliği için gereken bütün koşullar mevcuttu. Ülkenin çeşitli bölgelerindeki zengin demir yatakları (başlıca magnetit), yakacak madde olarak kullanılan (metalurjide) geniş ormanlık, yüz yıllar boyu kesintisiz devam eden metal işleme geleneği103.
Mevcut bilgilerimizden M.Ö. 8-7. yüzyılda Batı Gürcistanda geniş bir demir metalurji geleneğinin olduğunu söyleyebiliriz104. Bugüne kadar bulunan bütün demir işleme alanları ( demirin eritildiği fırınlar, cürüfler vb.) bunu yansıtmaktadır105. Arkeolojik kazılar buralarda hematit ve magnetit kumun işlendiğini ortaya koymaktadır. Birçok yunan yazarlarıda bu durumu iletmektedir, öreneğin psoydo-Aristoteles (harika kokular hakkında 48) Çaliba’ların metodu ile magnetit kumundan flotasyonla demir elde etme ve eritme hakkında bilgiler vermektedir106 . M.Ö. 6-4.yy Kolhetide demir işlemeciliği yatağının bulunmadığı, bunlara uzak yerlerde de yapılaktaydı. Örneğin Kutaisi de M.Ö. 5. yy ait bir kültür seviyesinde (kültür tabakasında) metal eritme fırını için kilden hamlaç (üfleç), minyatür balta ( kolh tipi) için döküm kalıpları ve burgu107; Dapnari yerleşim yerinde (Resim 1, Nr, 9) M.Ö. 5-4 yy ait yuvarlak, eritme fırınına ait kalıntılar, kilden hamlaç ve % 63,2 demir içerikli cürüfler bulunmuştur108.
M.Ö.7-4 yüzyıldaki demir metalurjisindeki gelişmenin boyutunu, yerleşim yerlerinden ve mezarlarda ortaya çıkarılan sayısız araç gereçler; silahlar; demir sapan, çapa, balta, bıçak, orak, kılıç, hançer ve kazma, süngü ve ok uçları, atın başlık takımı ve diğer buluntular belgelemektedir (Resim. 19, 1-15). Aynı şekilde, örneğin M.Ö. 6- 4. yüzyılda hertarafta biçimsel olarak M.Ö.2000- ile 1000 yıllarından beri bilinen ünlü Kolhi bronz baltalarına dayanan demirden baltalarda yaygındır. Aynı özgünlükte demirden bir tarafı gaga biçimli baltalar (‘’Zaldi’’); bunlar M.Ö. 2000 yılından beri kullanılan bronz baltalarla aynı prototipe sahiptir. Aynı şekilde M.Ö. 7- 5. yy a ait sayısız demir kazmalar bronz kazmalarla aynı forma sahiptir109
___________________________________________________________________ 93. Yunanca Terminus ’’Skeptuchos’’ kelime anlamı Skepronu tutan, yüneten, semantik olarak perçe vatraka(vataraka) ile aynı anlamdadır. Οί σχεπτοϋχοι yunanlılar tarafından Sarmat ve diğer Halkların elit kesimi için kullanmaktaydılar (O.Lordkipanije 1979a,56; 1985b,88 ordaki kaynakça).
94. Inaje 1961, 785.
95. Bkz. Inaje 1961, 777-789.
96. Melik'isvili 1962b, 323.
97. O.Lort'k'ip'anije 1979a, 56-58; 1985b, 72-74.
98. Detay için bkz. Vani I, 213-242, 260-284.
99. O. Lort'k'ip'anije 1979a, 59-67; 1985b, 74-84.
100. Melik'isvili 1971d, 414.
101. Mik'elaje 1974,166.
102. Mik'elaje 1974, 161-163.
103. O. Lort'k'ip'anije 1979a, 69; 1985b, 81-82.
104. O. Lort'k'ip'anije 1979a, 79-80; 1985b, 103, Kaynakça eki ile.
105. R. Abramisvili 1961, 376; A. Ramisvili 1975a, 90.
106. N. Xaxutaisvili 1964; D. Xaxutaisvili 1974, 1975, 1977a, 1977b, 1978, 1979b, 1980, 1981a, 1981b, 1981c.
107. D. Xaxutaisvili 1974; A. Ramisvili 1975a.
108. O. Lort'k'ip'anije 1979a, 81.109. G. Lort'k'ip'anije 1970, 101.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder