ALTIN ÜLKESİ KOLHETİ: EFSANE VE GERÇEKLEROtar LORDKİPANİDZE
Almancadan çeviren:Gubazi Çibarişi
''Eski çağlarda büyük üne sahip olan ülkenin (Kolhetia’nin ) ününü Jason’unArgonot seferi efsanesı ve ondan önceki Phrixos’un seferide göstermektedir.'' (Strabon)
Bunlara benzeyen figürler diğer bölgelerden de bilinmektedir. Örneğin Hitit ritual yazıtlarından. Bunları Büyükana kultu ile olabilecek bağlantı yadsınamaz. Çünkü birçok örnek ‘’Büyük Tanrıça’’ (‘’Büyükana’’) biçimleri, canlıların çeşitliliğini temsil edecek şekilde gösterilmektedir. M.Ö. 2. yüzyılda Lucia Apuleius Tanrıça adına yazdığı yazıda:’’ Ben doğayım, var olan herşeyin anası, bütün gücün yöneticisi, bütün başlangıçların başlangıcı, en büyük tanrılık(uluhiyet) im. Ben bütünlüğüm, yeryüzünde var olan bütün canlılar tarafından yüceltilenim’’. Vani de (Resim. 16, 1-2) bulunan M.Ö. 5-4. yüzyıla ait altın bir küpede ve süs askılarda ve M.Ö. 2-3.yy la ait bir kemerde yer alan kuş figürleri büyük Ana Tanrışa inanışı ile bağlantılıdır133. Kolhetinin çeşitli yerlerinde bulunan M.Ö. 8-5.yüzyıla ait arkeolojik buluntular ortak bir ‘’ Büyük Ana Tanrıça’’ inanışını göstermektedir. Bu belkide ‘’ resmi (devletin) inanış ilede bağlantılıydı.
Şekil.12. Bazı Kolhi seramik tipleri ve ornamentler, M.Ö. 7. yy ve 4. yy ın ilk yarısı
.
M.Ö. 8-5. yüzyıla ait bronz ve seramik eserler sadece dinsel inanışı değil aynı zamanda o dönemlerdeki elsanatının mükemmelliğinide göstermektedir. Yeni yaratımların zenginliği, sadece Kolheti krallığındaki elsanatının ekonomik sistemdeki yerinin değil aynı zamanda antik Kolhi kültürünün tarihsel ortaya çıkışı ve gelişim sürecindeki rolünü belirleme imkanınıda vermektedir. Burada, o dönemdeki el sanatını detaylı olarak ele almak yazının ana temasının dışındadır. Fakat yinede bu branşlardan Kolhi Kültürünü ve ülkenin ekonomik gelişimini yansıtan orjinal ve spesifik134 eserlerden bazılarını ele almak istiyorum.
Döner masada yapılmış çanak çömlek analizleri, araştırmalara en büyük katkıyı sağlayan materyallerdir. Genel kabule göre döner masa tekniğinin kullanılmaya başlanması seramik produksiyonunun serbest el sanatı dalına dönüşümünü gösteren en önemli göstergelerden biridir. Batı Gürcistanda bu süreç Kolheti Krallığından önce başlamıştır. M.Ö. 2000 in ikinci yarısı ve 1000 yılının başlangıç dönemlerine ait döner masa seramikleri bilinmektedir. Seramik el sanatı Kolhetide eski bir geleneğe sahip ve bu özel bir yetkinliği (ustalığı) ortaya çıkarmıştır. Gelişme sadece form ve süslemede değil aynı zamanda teknolojik seviyeyide (bunların arasında parlak yüzeyli, açık siyah ve siyah kapların produksiyonu) ileri götürmüştür. Kolhi seramikçiliği M.Ö. 8-4.yy da önceki dönemde elde edilen bilgi birikiminide devralarak, tüketicilerin taleplerini,- bazıları kompleks form çalışmaları gösteren- çesitli tiplerde üretilen büyük miktarda üretilen seramiklerle karşılamaya çalışıyorlardı. Seramikler- yüz yıllar süren bir süreç içinde- kendilerini yüksek kalite, aynı zamanda konzervatif form ve ornament ile karakterize etmektedir. M.Ö. 8-7. yy için yüzeyi kanallı kaplar tipiktir (Resim. 8.) (tüketim fazlası ürünleri saklamada kullanılan pithos tipi kaplar, testi, dibi ince honi biçiminde kupa, sahan ve tencereler). Kulpların büyük çoğunluğu boynuz biçimlidir. Pithoi tip kocaman kil kaplar M.Ö. 7.yy sonlarından M.Ö. 4.yüzyılın ilk yarısınakada olan dönem için karakteristikti (Şek. 12, 30). Günlük yaşamda kullanılan seramikler geniş bir çeşitlilik göstermektedir. Bügüne kadar herhangi bir seramik atölyesi veya fırının bulunamamış olmasına rağmen, bir taraftan form ve motifler diğer taraftan hammaddenin (kilin) Kolhetinin dışında bilinmeyen kimyasal bileşime sahip olması seramiklerin lokal üretildiğini göstermektedir. Siyah, koyu külrengi, bazıları parlak yüzeyli, bir ve/veya iki saplı forma sahip seramikler tipik olanlarıdır. Bunlara ek olarak vertikal delikli çif honili testi (Şek. 12. 9) sayılabilir. Süsleme olarak; parlak vertikal çizgiler, romben sekilli süsleme elementleri, dalgalı çizgiler, spiral, konsantrik dairesel çukurtmalar, balık kılçığı ve diğer şekiller. Bunlar bütün testilerde görülebilen şekillerdir135. M.Ö. 7. yüzyıl sonu M.Ö. 4. yüzyıl başlangıcına ait Kolhi seramikleri kendilerini ince form, belirgin dopel honi silueti veya birbirleri ile uyumlu formlar ve kabın silueti tarafından belirlenen olgun kesin geometrik ornametlerle karakterize etmektedir.
Bunların çoğu yüksek kalite ürünleridir. Dikkate değer bir nokta M.Ö. 6. yy ve 4. yy ın ilk yarısına ait formlarda bir iki istisna dışında Hellen etkisinin görülmemesi, kendi geleneksel formu yüz yıllar boyu korumasıdır. Kolhi seramiklerin miktarı ve çeşitliliği yüksek produksiyon seviyesinin göstermaktedir. Seramik genel ihtiyaç maddesiydi. Seramikler belli ölçüde standartlaşmış ve aynı tip ürünler Kolhetinin her tarafında yaygındı (Pithoi: Şek. 12, 23; çift konik gövdeli testiler ve vertikal delikli tutacaklar: (Şek. 12, 9) honik bardak (maşraba), bir kısmı yüksek ayaklı; eğik kenarlı sahanlar. M.Ö. 7.-4. yy la ait bu ana tipler heryerde yaygındır. Sahil yerleşim yerlerinde Batum’dan Sohum yakınlarına kadar, Kolhi havzası, Rioni nehrinin alt ve orta kesimleri, Supsa-Natanebi nehri yamaç ve vadilerinde, Enguri, Kwirila ve vd. Yerlerde136. İlginç bir durum ise bu mallara seramik atölyesinin bulunmadığı dağlık bölgelerde de Rioninin üst kesimleri (bugünkü Raça-Leçumi) yaygın olması. Buralara sadece üretim merkezlerinden (Rioninin orta kesiminden) buralara ulaşmış olması gerekir. Aynı şekilde seramikler Enguri vadisinden yukarıya doğru, Kolhetinin en yüksek kesimlerine, Swaneti ye kadar ulaşmıştı. Bütün bunlar Seramiğin M.Ö. 7.-4. yy da Kolheti bölgeleri arasındaki ticari gelişimindeki önemini göstermektedir137. Burada aynı zamanda bu seramiklerin kuzey Karadeniz sahillerine ihraç edildiğinide belirtmek gerekir138.
Hernekadar demir ve demirden araçlar, ekonomik alanda bronzun yerini almış olasada, bronz işlemeciliğine M.Ö. 7.-4.yy da da devam edildi. M.Ö. 1. binyılın ilk yarısında Kuzey Kafkasya ve daha uzak bölgelerde kullanılmakta olan büyük bronz kazanlar, önceki dönemim devam eden geleneği olarak görülebilir139. M.Ö. 6.-5. yy la ait kazanlar Kolhetinin çeşitli bölgelerinde bulunmuştur140. Bunlar eskiler gibi aynı form ve üretim tekniğine sahip, fakat tutaç biçimleri farklıdır. Bunlar M.Ö. 1. binyılın ilk yarısındaki seramiklerdeki gibi boynuz şeklindedir. Yeni kazanların (M.Ö. 5.yy) tutaçların üst kesimlerinde dik kulaklı hayvan başı imitasyonları bulunmaktadır ve detayına kadar M.Ö. 6.-5. yy la ait kaplarla aynıdır. Bir taraftan kapların geleneksel formlarını korumuşlar, ama diğer taraftan zamana uygun stilde yeni süs elementleri eklenmiştir. Bu tipin diğer gurubu, M.Ö. 5. yüzyıla ait örgülü ornamentlerle süslenmiş tutaçlı kaplardır. Vani’de bulunan bir kabın (bakraç ) iç dip kesiminde gamalı haç biçiminde plastik stilde bir ornament bulunmaktadır. Vanide buna çok benzeyen orta boyda (yüksekliği: 14 cm) başka bronz bir kap daha bulunmuştur. Kabın yuvarlak orta göbeği iki bronz metal ile beraber birleştirilmiş, çember ayaklı, iç içe geçmiş tutaçlı ve dibinde( iç) gamalı haç bulunmaktadır. Bakracın aslında zincir ile bağlı olan kapağında oroks (auerochs), horoz ve aslan (?) figürleri bulunmaktadır. Bütün figürler bir profil içinde expresiv bir duruşta resimlenmiş, gövde yüzeyleri ornamental kertik tekniği ile işlenmiştir (Resim. 9, 4). Süsleme stili (hatırlanacagı gibi) Kolhi baltaları ve diğer eserlerde bulunan hayvan süslemelerine benzemektedir. Bu kapların ve diğer bronz araç gereçleri yapanların dağlık kesimlerden, bir kısmı eskiden beri metal işlemecilikte büyük bir gelişme göstermiş olan Raça-Leçum dan gelmiş oldukları pekala kabul edilebilir. Bu kapların Kolhetideki yaygınlığı sadece yüksek kesimlerdeki ustaların el sanatındaki yoğun üretimini değil, aynı zamanda Kolhi el sanatı stilinin aktif yaratımını da gösteriyor141.
Bronz, M.Ö. 6.-4. yüzyıllarda, başlıca takılarda ( bilezik, kolye, çengelli iğne, askılar, kemer, yüzük vs. ), kult ve rituallerde kullanılan ve aralarında harika el sanatı örneklerininde yer aldığı eserlerde kullanılan bir metaldı. Örneğin Ureki’de bulunan M.Ö. 8-7. yüzyıla ait bir dizi minyatür heykeller: kediye benzeyen Skhyt-Sibirya eserlerindeki vahşi hayvan stilleri ile benzerlik gösteren, yere uzanmış durumda çizilen hayvan motifler bulunmaktadır. Geometrik tarzda çizilmiş geyik, boğa figürleri stilistik biçimde ve boynuzları daire olusturacak şekilde resimlenmiş142.
Kolhetide bronzun yanısıra gümüş süs eşyalarıda yapılmaktaydı. Diadem, kolye, askılarla süslenmiş küpe, yüzük vs. En yaygın olanı geometrik tarzda oymalar, uçları plastik stilde yapılmış hayvan başı ile biten ornamentlerdir. Stil olarak gümüşten yapılanlanlar ile altından yapılanlar birbirine benzemektedir. Özellikle gümüş sahanlar öne çıkmaktadır. Bunlardan bazıları , omphal çanak, Akamenik dönemdeki Doğu ve Akdeniz bölgesinde yaygın olan tipe ait. M.Ö. 6.-4. yüzyıla ait bu çanakların özgünlüğü ve sayısal çokluğu bu metal kapların Akamenik örneklerden esinlenerek lokal merkezlerde yapıldığı yorumuna izin vermektedir144.
___________________________________________________________________
133. O.Lort’k’ip’anije ve diğerleri 1980, 71.
M.Ö. 8-5. yüzyıla ait bronz ve seramik eserler sadece dinsel inanışı değil aynı zamanda o dönemlerdeki elsanatının mükemmelliğinide göstermektedir. Yeni yaratımların zenginliği, sadece Kolheti krallığındaki elsanatının ekonomik sistemdeki yerinin değil aynı zamanda antik Kolhi kültürünün tarihsel ortaya çıkışı ve gelişim sürecindeki rolünü belirleme imkanınıda vermektedir. Burada, o dönemdeki el sanatını detaylı olarak ele almak yazının ana temasının dışındadır. Fakat yinede bu branşlardan Kolhi Kültürünü ve ülkenin ekonomik gelişimini yansıtan orjinal ve spesifik134 eserlerden bazılarını ele almak istiyorum.
Döner masada yapılmış çanak çömlek analizleri, araştırmalara en büyük katkıyı sağlayan materyallerdir. Genel kabule göre döner masa tekniğinin kullanılmaya başlanması seramik produksiyonunun serbest el sanatı dalına dönüşümünü gösteren en önemli göstergelerden biridir. Batı Gürcistanda bu süreç Kolheti Krallığından önce başlamıştır. M.Ö. 2000 in ikinci yarısı ve 1000 yılının başlangıç dönemlerine ait döner masa seramikleri bilinmektedir. Seramik el sanatı Kolhetide eski bir geleneğe sahip ve bu özel bir yetkinliği (ustalığı) ortaya çıkarmıştır. Gelişme sadece form ve süslemede değil aynı zamanda teknolojik seviyeyide (bunların arasında parlak yüzeyli, açık siyah ve siyah kapların produksiyonu) ileri götürmüştür. Kolhi seramikçiliği M.Ö. 8-4.yy da önceki dönemde elde edilen bilgi birikiminide devralarak, tüketicilerin taleplerini,- bazıları kompleks form çalışmaları gösteren- çesitli tiplerde üretilen büyük miktarda üretilen seramiklerle karşılamaya çalışıyorlardı. Seramikler- yüz yıllar süren bir süreç içinde- kendilerini yüksek kalite, aynı zamanda konzervatif form ve ornament ile karakterize etmektedir. M.Ö. 8-7. yy için yüzeyi kanallı kaplar tipiktir (Resim. 8.) (tüketim fazlası ürünleri saklamada kullanılan pithos tipi kaplar, testi, dibi ince honi biçiminde kupa, sahan ve tencereler). Kulpların büyük çoğunluğu boynuz biçimlidir. Pithoi tip kocaman kil kaplar M.Ö. 7.yy sonlarından M.Ö. 4.yüzyılın ilk yarısınakada olan dönem için karakteristikti (Şek. 12, 30). Günlük yaşamda kullanılan seramikler geniş bir çeşitlilik göstermektedir. Bügüne kadar herhangi bir seramik atölyesi veya fırının bulunamamış olmasına rağmen, bir taraftan form ve motifler diğer taraftan hammaddenin (kilin) Kolhetinin dışında bilinmeyen kimyasal bileşime sahip olması seramiklerin lokal üretildiğini göstermektedir. Siyah, koyu külrengi, bazıları parlak yüzeyli, bir ve/veya iki saplı forma sahip seramikler tipik olanlarıdır. Bunlara ek olarak vertikal delikli çif honili testi (Şek. 12. 9) sayılabilir. Süsleme olarak; parlak vertikal çizgiler, romben sekilli süsleme elementleri, dalgalı çizgiler, spiral, konsantrik dairesel çukurtmalar, balık kılçığı ve diğer şekiller. Bunlar bütün testilerde görülebilen şekillerdir135. M.Ö. 7. yüzyıl sonu M.Ö. 4. yüzyıl başlangıcına ait Kolhi seramikleri kendilerini ince form, belirgin dopel honi silueti veya birbirleri ile uyumlu formlar ve kabın silueti tarafından belirlenen olgun kesin geometrik ornametlerle karakterize etmektedir.
Bunların çoğu yüksek kalite ürünleridir. Dikkate değer bir nokta M.Ö. 6. yy ve 4. yy ın ilk yarısına ait formlarda bir iki istisna dışında Hellen etkisinin görülmemesi, kendi geleneksel formu yüz yıllar boyu korumasıdır. Kolhi seramiklerin miktarı ve çeşitliliği yüksek produksiyon seviyesinin göstermaktedir. Seramik genel ihtiyaç maddesiydi. Seramikler belli ölçüde standartlaşmış ve aynı tip ürünler Kolhetinin her tarafında yaygındı (Pithoi: Şek. 12, 23; çift konik gövdeli testiler ve vertikal delikli tutacaklar: (Şek. 12, 9) honik bardak (maşraba), bir kısmı yüksek ayaklı; eğik kenarlı sahanlar. M.Ö. 7.-4. yy la ait bu ana tipler heryerde yaygındır. Sahil yerleşim yerlerinde Batum’dan Sohum yakınlarına kadar, Kolhi havzası, Rioni nehrinin alt ve orta kesimleri, Supsa-Natanebi nehri yamaç ve vadilerinde, Enguri, Kwirila ve vd. Yerlerde136. İlginç bir durum ise bu mallara seramik atölyesinin bulunmadığı dağlık bölgelerde de Rioninin üst kesimleri (bugünkü Raça-Leçumi) yaygın olması. Buralara sadece üretim merkezlerinden (Rioninin orta kesiminden) buralara ulaşmış olması gerekir. Aynı şekilde seramikler Enguri vadisinden yukarıya doğru, Kolhetinin en yüksek kesimlerine, Swaneti ye kadar ulaşmıştı. Bütün bunlar Seramiğin M.Ö. 7.-4. yy da Kolheti bölgeleri arasındaki ticari gelişimindeki önemini göstermektedir137. Burada aynı zamanda bu seramiklerin kuzey Karadeniz sahillerine ihraç edildiğinide belirtmek gerekir138.
Hernekadar demir ve demirden araçlar, ekonomik alanda bronzun yerini almış olasada, bronz işlemeciliğine M.Ö. 7.-4.yy da da devam edildi. M.Ö. 1. binyılın ilk yarısında Kuzey Kafkasya ve daha uzak bölgelerde kullanılmakta olan büyük bronz kazanlar, önceki dönemim devam eden geleneği olarak görülebilir139. M.Ö. 6.-5. yy la ait kazanlar Kolhetinin çeşitli bölgelerinde bulunmuştur140. Bunlar eskiler gibi aynı form ve üretim tekniğine sahip, fakat tutaç biçimleri farklıdır. Bunlar M.Ö. 1. binyılın ilk yarısındaki seramiklerdeki gibi boynuz şeklindedir. Yeni kazanların (M.Ö. 5.yy) tutaçların üst kesimlerinde dik kulaklı hayvan başı imitasyonları bulunmaktadır ve detayına kadar M.Ö. 6.-5. yy la ait kaplarla aynıdır. Bir taraftan kapların geleneksel formlarını korumuşlar, ama diğer taraftan zamana uygun stilde yeni süs elementleri eklenmiştir. Bu tipin diğer gurubu, M.Ö. 5. yüzyıla ait örgülü ornamentlerle süslenmiş tutaçlı kaplardır. Vani’de bulunan bir kabın (bakraç ) iç dip kesiminde gamalı haç biçiminde plastik stilde bir ornament bulunmaktadır. Vanide buna çok benzeyen orta boyda (yüksekliği: 14 cm) başka bronz bir kap daha bulunmuştur. Kabın yuvarlak orta göbeği iki bronz metal ile beraber birleştirilmiş, çember ayaklı, iç içe geçmiş tutaçlı ve dibinde( iç) gamalı haç bulunmaktadır. Bakracın aslında zincir ile bağlı olan kapağında oroks (auerochs), horoz ve aslan (?) figürleri bulunmaktadır. Bütün figürler bir profil içinde expresiv bir duruşta resimlenmiş, gövde yüzeyleri ornamental kertik tekniği ile işlenmiştir (Resim. 9, 4). Süsleme stili (hatırlanacagı gibi) Kolhi baltaları ve diğer eserlerde bulunan hayvan süslemelerine benzemektedir. Bu kapların ve diğer bronz araç gereçleri yapanların dağlık kesimlerden, bir kısmı eskiden beri metal işlemecilikte büyük bir gelişme göstermiş olan Raça-Leçum dan gelmiş oldukları pekala kabul edilebilir. Bu kapların Kolhetideki yaygınlığı sadece yüksek kesimlerdeki ustaların el sanatındaki yoğun üretimini değil, aynı zamanda Kolhi el sanatı stilinin aktif yaratımını da gösteriyor141.
Bronz, M.Ö. 6.-4. yüzyıllarda, başlıca takılarda ( bilezik, kolye, çengelli iğne, askılar, kemer, yüzük vs. ), kult ve rituallerde kullanılan ve aralarında harika el sanatı örneklerininde yer aldığı eserlerde kullanılan bir metaldı. Örneğin Ureki’de bulunan M.Ö. 8-7. yüzyıla ait bir dizi minyatür heykeller: kediye benzeyen Skhyt-Sibirya eserlerindeki vahşi hayvan stilleri ile benzerlik gösteren, yere uzanmış durumda çizilen hayvan motifler bulunmaktadır. Geometrik tarzda çizilmiş geyik, boğa figürleri stilistik biçimde ve boynuzları daire olusturacak şekilde resimlenmiş142.
Kolhetide bronzun yanısıra gümüş süs eşyalarıda yapılmaktaydı. Diadem, kolye, askılarla süslenmiş küpe, yüzük vs. En yaygın olanı geometrik tarzda oymalar, uçları plastik stilde yapılmış hayvan başı ile biten ornamentlerdir. Stil olarak gümüşten yapılanlanlar ile altından yapılanlar birbirine benzemektedir. Özellikle gümüş sahanlar öne çıkmaktadır. Bunlardan bazıları , omphal çanak, Akamenik dönemdeki Doğu ve Akdeniz bölgesinde yaygın olan tipe ait. M.Ö. 6.-4. yüzyıla ait bu çanakların özgünlüğü ve sayısal çokluğu bu metal kapların Akamenik örneklerden esinlenerek lokal merkezlerde yapıldığı yorumuna izin vermektedir144.
___________________________________________________________________
133. O.Lort’k’ip’anije ve diğerleri 1980, 71.
134. O. Lort’k’ip’anije 1979a, 74-102; 1985b, 99-131.
135. O. Lort’k’ip’anije ve diğerleri 1981a.
136. O. Lort’k’ip’anije 1979a, 77-79; 1985b, 99-131.
137. O. Lort’k’ip’anije 1979a, 78-79; 1985b, 102-103.
138. O. Lort’k’ip’anije 1979a, 168-169.
139. Kuftin 1944b, 35; Saxarova 1976a, 32-34. 49-50.
140. O.Lort’k’ip’anije 1979a, 82-83; 1985b, 105.
141. O. Lort’k’ip’anije 1979a, 83-84.
142. Mek’elaje 1985, 59-62.143. Gagoşije 1968, 37; O. Lort’k’ip’anije 1979a, 84.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder