ALTIN ÜLKESİ KOLHETİ: EFSANE VE GERÇEKLER III

ALTIN ÜLKESİ KOLHETİ: EFSANE VE GERÇEKLER

Otar LORDKİPANİDZE
Almancadan çeviren:Gubazi Çibarişi

''Eski çağlarda büyük üne sahip olan ülkenin (Kolhetia’nin ) ününü Jason’unArgonot seferi efsanesı ve ondan önceki Phrixos’un seferide göstermektedir.'' (Strabon)

Rioni nehrinin yukarı kesimlerinde ve onun yan kollarında yapılan araştırmalar, buraların metal üretiminin (bakır işletmeciliği) yapıldığı en eski yerler olduğunu ortaya çıkarılmıştır. (Şekil. 1, Nr. 42, 43). 1300-1200 m. yükseklikte bulunan bakır yataklarındaki ocaklarda, birbirlerinden büyüklükleri ile ayrılan, bazıları yaklaşık 15-2m. uzunluğunda, 13-15m. genişliğinde ve yaklaşık olarak 1,5 m kalınlığında kömür yığınları ve taş çekiçler bulunmuştur. Çekiçler, önce kor haline gelene kadar ısıtılıp sonra suya daldırılıp bu şekilde çatlatılan cevheri ufalamada kullanılıyordu. Cevher ahşap tekneler içinde taşınmakta ve granit taşından yapılmış tekneler içinde öğütülmekte idi. Kömür artıkları ve maden yatağının yakınında bulunana büyük miktardaki curuf, mors, demirden ince ögütme aletleri ve diğer çeşitli taş aletlerin hepsi komplike bir maden işletmeciliğini gözler önüne sermektedir31.

Kuşkusuz hammaddenin elde edilmesi, yarım fabrikasyon şeklinde işlenmesi ve altın, gümüş külçe öncelikle büyük ve küçük Kafkasya bölgelerinde öne çıkıyordu. Fakat Kolhi düzlüğündeki en eski yerleşim yerlerinde; örneğin Anaklia'da çapa için kalıplar, Nosiri'de kalıplar ve potalar32 metal üretimi ve işletmeciliğinin özel atölyelerdede yapıldığını göstermektedir. Pitschori'de çok sayıda çesitli eşyaların üretiminde kullanılan aletler bulunmuştur (baltalar, çapalar vb.).
Kolheti yerleşim yerlerinden erken döneme ait (M.Ö. 2. binyılın ikinci yarısı) birçok çanak çömlek buluntu çıkarılmıştır: Namçeduri (Şekil.1., Nr. 4), Nohvamu'nun arkeolojik alt katmanında (Şekil. 1., Nr. 39), Çhaladidi "Surga" (Şekil. 1, Nr. 16), iyi katmanlaşmış seviyelerden oluşan Norisi yakınındaki yerleşim alanları (Şekil.1.) ve diğer yerler örnek olarak gösterilebilir. Kolhi çömleklerinin (Şekil.8, 17-32)33karakteristik özellikleri; çoğu siyah rentkli, çok çesitli formlara sahip (sahan, çanak, tas, testi ve diğer kaplar) ve üzerlerinde çapraz ve yuvarlak çentik, balık kılçığı figürleri, yay ve dalgalı figürler, resimler, desenler, fistolar (çiçek bezekleri), yuvarlak rölyefler ve diğer formlardır. Alışılmışın dışındaki boynuz şekilli tutaçlar da karakteristik olanlarındandır. Çanak-çömleklerin ortaya çıkışı ve yayılması nerede ise metalurjik gelişme ile aynı döneme düşmektedir.

Şekil.8..1-16 Kolhi bronz tarım aletleri. 1-4 Geniş kenarlı baltalar (‘Zaldi’). 5-7 Segmentler. 8-16 Çapalar. 17-32 Kolhi çanak-çömlekler, M.Ö. 2. binyılın ikinci yarısı, bulunduğu yer Nosiri. –ölçeksiz
Kolhi kültürü Batı Gürcistan'ın büyük ve küçük Kafkasya ile sınırlanmış olan düzlüğünde (Kolheti havzası) ortaya çıktı. Bu bölgeler metal hammadde açısından zengindir ve bölgenin ihtiyacını karşılamaktaydı34. Kolhi bronz baltalarına ait en eski tipleri bütün Doğu Karadeniz sahillerinde yaygındır. Neredeyse aynı dönemde metal üretimin ilk basamağına denk düşen I. ve II. tip baltalar, çapalar, kazmalar hem höyüklerde hemde tek olarak bulunmuştur.

Kolhi kültürü uzun ve karmaşık bir süreç sonunda ortaya çıkmıştır. Büyük ihtimalle M.Ö. 2. binyılının ikinci çeyreği başlangıçtır. Kolhi kültürünün ortaya çıkışı Karto-Kolhi etnik grubunun parçalanıp ayrılması ve büyük bir Megrelo-Laz (Kolhi) halk grubunun Kolhi havzasına yerleşmesi ile bağlantılıdır. Bu etnik grup yeni teknik ve sanatsal yapıtlar ortaya çıkarıp yaygınlaştırdılar. Kolhi kültürünün karakterize eden unsurların nereden, hangi tarihsel dönemde, nasıl ve hangi yollarla geldikleri konusunda kesin bir yoruma gitmek oldukça zor. Fakat yeni gelenlerin ve bölgede yerleşik olanların (bunların arasında Svanlarda vardı) teknik gelişimleri ile kendilerinin yüksek uygarlık seviyesine ulaşmış eski oriental uygarlıklarla kontakları sonucu kazandıkları yüksek teknik seviye ve yeni savaş, tarım aleti formlarını birleştirdikleri kabul edilebilir35

Bazı yerleşim yerlerindeki araştırmalar Kolhilerin tarımsal alandaki faaliyetleri ve seviyeleri hakkında bilgiler vermektedir. Bunlar özellikle höyüklerde bulunan aletler (çapalar, kazmalar,baltalar, segmentler ), bunların yanısıra fosillesmış değirmenler, ekmek pişirmede kullanılan yassı taşlar, ocaklar, orak bilemede kullanılan çakma taşları ve diğer gereçlerdir. Yerel buğday türlerinden -dika ve miha-, darı, üzüm çekirdekleri ve fosillesmiş üzüm asmaları yapılan kazılarda bulunan tarım ürünlerindendir. Buluntular tahıl ve meyve ziraati hakkında bilgiler vermektedir. Büyük testiler (küpler) sadece sıvı maddeler için değil, aynı zamanda tarımsal ve hayvansal ürünlerin depolanması ve saklanmasında da kullanılıyordu. Sığır (az sayıda) 36 evcil domuz, keçi ve koyun kemikleri Kolhi havzasındaki hayvancılığı göstermektedir. Kazılarda evcil hayvanlara ait çok sayıda heykellerde bulunmuştur37.

Tarımcılık ağırlıklı olarak düzlüklerde gelişim göstermiştir. Su miktarı açısında zengin olan Rionu nehri bu gelişimde büyük rol oynamıştır. Rioni nehri 347 km uzunluğunda ve bunun 150 km’si Kolhi düzlüğünden geçmektedir. Nehrin su miktarı bu bölgede yan derelerin eklenmesi ile üç katına çikmaktadır. Rioni nehir tarım için önemi eskiden beri bilinen ve bitkiler için en önemli madde olan Azot ve Fosfor yönünden çok zengindir. Azot ve Fosfor içeriği Nil nehrinden bile yüksektir.

Yapılan özel araştırmalar Rioni çamurunun buğday kültürüne olan önemli katkısı ve uzun zaman sürecindeki etkisi ortaya konmuştur38. Fakat Kolheti’de genelde yüksek sıcaklık ve yağmur, buna bağlı olarak bitki ve ağaçlardaki hızlı büyüme o dönemlerdeki tarım alanlarını genişletmeyi, bu hızlı büyüme büyük işgücü gerektirdiği için engellemekte olduğuda bilinmektedir . Zeminin bataklık olması ve yeraltı su seviyesinin yüksek olması gibi diğer özel durumlarında göz önünde bulundurulması gerekiyordu. Fakat yineden verimli Rioni çamuru rasyonel kullanılmakta idi. Bataklıklar tarlalara dönüştürülüyordu. Bataklık kesimler Rioni’den sunni olarak açılan kanallarla sulanarak bataklıklığın üstüne verimli çamurundan bir tabakanın oluşması sağlanıyor daha sonra özel olarak açılmış kanallar ve çukurlarla tarla sudan arındırılıyordu. Bu kanal sistemi aynı zamanda Rioni nehri taştığı zaman ekili alanların basmasını önleme işlevide görüyordu. Rioniden uzak kesimlerdeki bataklıklarında verimli hale getirilmesi gerekiyordu. Bunun için (etnigrafik tasvirlere dayanarak bir açıklama yapmak gerekirse); tarım alanlarının çevresine su kanalları açılıyor, derin kuyular kazılıyor ve kısmende setler yapılıyordu39. Arkeolojik çalışmalar tepe veya buna yakın yerleşim alanlarının su kanalları ile bağlantılı olduğunu ve tarım alanlarını sınırlamakta oldugunu göstermiştir. Büyük yerleşim alanlarındaki tarımsal alanları orantılı olarak büyük ve su kanallarıda karmaşıktı40.

M.Ö.2.binyılın ortalarında Kolheti havzası nerdeyse tamamen kullanılır hale getirilmiş ve göreceli olarak yoğun bir yerleşim yeri haline gelmişti. Kuşkusuz bölgenin kullanılabilir hale dönüştürülmesi büyük ölçekli çalısmayı gerektiren uzun ve karmaşık bir süreçti. Bataklık alanlarının tarıma elverişli hale dönüştürülmesi, geniş ormanlık alanların kesimini ve buraların bitkilerden arındırılması, su kanallarının, setlerinin yapılması, bataklaşmış bölgelerdeki suyun atılması, verimli çamurun tarlalara girişini sağlayacak ve atık suyun dışarı çıkışını sağlayacak kanalların yapılması gerektiriyordu. Burada şu soru sorulabilir. Hangi şartlar altında böylesine büyük bir iş gücü gerektiren bir çalısma gerşekleştirilebildi? Bu nasıl mümkün olmuştur? Cevap şu olabilir; böyle bir çalışma bu işe uygun tarım aletleri ve kollektif bir iş organizasyonunu ile mümkün olabilirdi.

Daha önce M.Ö. 15-12.yy ait tarım aletlerinini alışılmışın ötesinde bir çeşitlilik gösterdiğini belirtmiştik (Balta ve Zaldi ormanların kesilmesinde, çengel ve çeşitli aletler toprağın işlenmesinde ).

Bazı araştırmacılar ilkel metal sabanın ve çeşitli aletlerin varlığını kabul etmektedir41. Düzlük kesimlerdeki yerleşim yerlerinde tarım aletlerinin üretimi için gerekli olan metalin sağlanması için maden yataklarına sahip ve bunu işleyen halklar ile tarımla uğraşan düzlük kesimdeki halklar arasında düzenli bir ticari ve sosyal ilişkinin var olması gerekir. Bu tür karşılıklı bir ilişki, düzlük kesimlerde ve dağlık kesimlerde yasayan ve etnik olarak aynı kökene sahip olmayan halkların bir araya gelip ekonomik ve siyasi bir birliğin, bir toplululuğun oluşmasında temel rol oynamıştır42. Bu, kendi iç dinamiklerinden kaynaklanan, organizasyon olmadan gerçekleşen bir gelişmeydi. İlk etapta Kolhi düzlüğünde sonraki dönemlerdede Kolheti’nin tarımsal açıdan en gelişmiş yeri olan Rioni havsazı ve yan nehirlerindeki geniş toprak sahiplerinin ortaya çıkması ile birlikte, politik/sosyal gurubun oluşmasına ön ayak oldu. Tarım alanındaki yoğun çalışma ve ürünlerin çeşitliliği, üretim birikimi, düzlüklerde yaşayanlar ile yüksek kesimlerde yaşayanlar arasında gelişen düzenli ticari alışveriş zaman içinde siyasi bir grubu ortaya çıkardı. Ormanlık alanların ve bataklıkların tarım alanlarına dönüştürülmesi, Rioni nehri ve onun yan derelerin sulama için kullanımı kuskusuz halk guruplarının ortak çalısmasını gerektiriyordu. Bunların dışında egemen topluluğa (ana halk guruba) üye olmayan küçük bağımsız guruplar, yabancı kökenli ırgat ( sereef) ler ve belkide tutuklularda bu ortak çalışmaya katılıyorlardı. Bu yoğun tarımsal gelişim kompleks politik bir konsolodasyon sürecinin önemli çekici gücü idi. Tarımsal alandaki ortak çalışma gerekliliği sosyal alandada temel degisimleri beraberinde getiriyordu. Değişimin etkileri yerleşim yerlerindeki yapısal değişmlerle kendini gösteriyordu. Rioni nehrinin çevresinde guruplar halinde yaşayan, tepelere kurulmuş bir çok yerleşim yeri mevcuttu. Bu yerleşim yerlerinden çevresi kanallarla çevrili olanların konumu (politik olarak.Ç.N.) diğerlerine nazaran daha öne çıkıyordu43.

Bu tip bir yeleşim yeri olan ve en iyi araştırılmış yerlerden biri oalan Namçeduri (Kobuleti-Piçvinari; Şekil, 1, Nr, 3) M.Ö. 2. binyıllarından M.Ö. 2.yy la kadar sürekli oturulan bir yerdi ve benzer tip yerleşim sistemi içinde merkezi bir pozisyonu vardı44. Namçeduri M.Ö. 7.-6. yy larda geniş alana yayılmış bir şehire, ’’Akropolis’’e, dönüşmüştü45. Bu durum bir raslantı deyildi.

Namçeduri’nin diğer yerleşim yerlerinden topoğrafik özelliği ve coğrafik konumundan dolayı zamanla diğerlerinden ayrılıp öne çıkan bir topluluğa dönüşme eğlimini göstermiştir46. Büyük ihtimalle yüksek din adamı aynı zamanda topluluğunda üst yöneticisi idi. Din adamları (bir tür papaz) toplumun sıradan üyelerinden farklı olarak dinsel ayinlerde kullanılan ayinsel (kult) eşyalara sahip olmaları ile kendini karakterize etmekteydi. Büyük çoğunluğu yüksek elsanatı örnekleri olan baltalar (Kolhi-Baltaları) (Resim 2. 17, 1-5) bir bakımdanda din adamlarının yönetici pozisyonunu göstermekteydi. Ölülerle birlikte gömülen özel eşyaların zenginliği bu üst pozisyonu ortaya koymaktadır47.

Merkezi yerleşim yerinin yöneticisi aynı zamanda diğer çevre yerlşim yelerininde yöneticisi idi ve belli yaptırım gücüne sahipti. Örneğin bu kişi/ler topluluğa mensup kişileri ormanlık alanların tarım alanlarına dönüştürülmesi, su kanallarının açılması, set çekme ve buna benzer toplu calışmayı gerektiren işlerde çalışmaya zorlayabiliyordu. Elde edilen kazancın büyük kısmı zenginliğinin bir kaynağı olarak üst yöneticinin/lerin eline geçiyordu.

Malesef Kolheti’nin en parlak dönemi olan M.Ö. 2. binyılın ikinci dönemindeki çiftçilerin özel mülk ilişkilerini gösterebilecek yeterince arkeolojik materyale sahip değiliz. Dolaylı delil olarak, höyüklerde metal eşyaların dışında bulunan ve bazı araştırmacıların „metal dökümcünün hazineleri“ olarak isimlendirdiği bakır külçeler verilebilir. Fakat ben bunların daha çok sosyo ekonomik bir eğilimin göstergesi olduğunu düşünüyorum48. Bakır külçelerin yanında, bazan büyük miktarda çeşitli aletler bulunmuştur. Zenginliğin bir götergesi olan bu aletler, tarımsal kullanım fonksiyonunun yanında değiş tokuş maddesi olarakta kullanılmakta idi.49.

Buraya kadar sunulan verilerden şu sonuç çıkarılabilir. Ortak Karto-Kolhi etnik topluluğun parçalanması ile ortaya çıkan Mengrelo-Lazların ( Kolhilerin) Rioni düzlüğüne yerleşmeleri ve tarımsal gelişimleri (ve Kolheti’nin diğer yerlerindede) politik anlamda bir bütünlük oluşturmuş yeni tip bir toplumu yaratmıştır. Modern paleososyolojik konsepte göre böyle bir politik yapının ortaya çıkması için lokal yöneticilerin gücü tek başına elinde bulunduran lider sisteminin ortaya çıkmış olmasını gerektiriyor.

Bu tür bir toplumsal yapının ortaya çıkabilmesi, karmaşık ve yüzyıllarca süren birçok faktörün etkin olduğu bir süreci gerektiriyordu. Başta gelen en önemli faktörler olarak, çevre, üretim etkisi ve demografik optimum kabul edilebilir. Bu üç faktör bölgede göreceli olarak arkeolojik materyallerde görülebiliyor.

1. Çevre: İlk etapta tanınabilen en önemli faktör Rioni nehridir. Sunni olarak regüle edilen hayat verici Rioni nehri tarımın gelişmesinde başta gelen faktörlerden biri idi. Maden yatakları açısındada zengin bir bölge olan Büyük ve Küçük Kafkasya, metalurjik alandaki gelişimin belirleyicisiydi ve halkın araç-gereç ve silah üretimi için ihtiyaç duyduğu hammaddeyi karşılıyordu. Zengin ormanlar ev ve ekonomi için gerekli olan yapıların inşaası için gerekli olan ağaç ihtiyacını karşılıyordu (Kolheti’de „Çargvali“ olarak bilinen özgün ahşap mimarinin gelişmesini sağladı. Yoğun nehir ağı yerleşim yerleri arasında iletişim sağlanmasında yararlanılıyordu. Bugün bölgedeki nehirlerde ve onların yan kollarında eski dönemlere ait yolların varlığı biliniyor.

2. Üretim etkisi (Production effeckt): Doğal kaynakların rasyonel kullanımı, yerleşim yerleri arasındaki düzenli mal değişimi tarımsal alandaki kooperatif çalışma üretim fazlasının birikimini artırıyordu. Bu üretim fazlası ayrıcalıklı sınıfların eline geciyordu. Bazı sınıfların üretim fazlasını alma hakkı ve özel mülkiyet farklılığı, yerleşim yerlerının topoğrafik durumunu yansıtıyor (topografik- coğrafik yapısından dolayı öne çıkan, gelişen yerleşim yerleri, üretim fazlasını alma ve sıradan halktan farklı özel mülk edinme ayrıcalığına sahip sınıfin ortaya çıkmasına neden olmuştur. ç.n.). Birçok höyüklerdeki buluntular budurumu yansıtmaktadır

3. Demografik optimum: Batı Gürcistandaki düzlüklerde, dağ eteklerinde ve diğer yerlerde yapılan arkeolojik kazılar, M.Ö. 1000 yıllarında üretimin yoğun olarak yapıldığını, büyük sehirlerde tarımdaki üretim artışına bağlı olarak nüfus'te de bir artışın olduğunu göstermiştir50.

__________________________________________________________________ 31. Detay için bkz. Gobejisvili 1952b; Gobejisvili ve diğerleri 1982.

32. Mik'elaje 1982; gogaje 1982, 75ff.; O. Lort'k'ip'anije 1986b, 55. Daha genç dönem metal üretim arıikları (M.Ö. 1000 yılın ilk yarısı) diğer bölgelerde, örneğin Çhaladidi ( Fig. 48, Nr. 16; MikElaje 1978, 37), Dablagomi de (Fig. 48, Nr. 22; T'olordava 1977a, 79), Sohum-Gora ( Fig. 48, Nr. 27; A. Kalandaje 1953, 60-65), Içvisi de (Fig. 48, Nr. 52) ve diğer yerlerde (O. Lort'k'ip'anije 1986b, 135 Anm. 79).

33. Mk'elaje ve Xaxut'aisvili 1985; Kuftin 1949-1950, I, 151-157; Mik'elaje 1978, 24ff.; Gogaje 1982, 47-70.94). Kolhi seramiğinin M.Ö. 2000 ve 1000 in ilk yarısındaki gelişiminin ana etapları hakkında detaylı bilgiler için bkz. Mik'elaje 1974, 49-56; Gogaje 1982, 1984.

34. Bilimsel çalışmalarda Kolheti medeni-yetinin ortaya çıkış merkezi olarak Karadenizin güney doğu kesimindeki yüksek yerler kabul edilmektedir. Kısmen Çoruh nehri havzası: Jessen ve Kovalevski 1935, 128; Kuftin 1949-1950,I,233; Melik'isvili 1965; 1971e,389; Mik'elaje 1974,41. Fakat ben, genel olarak bakırca zengin olan Çoruh havzasının, Kolheti medeniyetinin çıkıs yeri olarak kabul edilmesini gerektirecek bir neden(veri) görmüyorum. Bir taraftan metal elde edilen yerleri diğer taraftan bunların ekonomik amaç için işlendiği yerleri birbirinden doğru bir şekilde ayırmak gerekir. Burada belirleyici olan, düzlük kesimlerde- sahillerde- ve Rioni deltasında (yani Kolhi havzasında) erken dönem Kolhi medeniyetinin karakteristik özelliklerini gösteren metal tarım aletlerinin (Balta, çapa, segmentler) sayıca kesın olarak daha fazla bulunmuş olmasıdır. Kolhi medeniyetinin ortaya çıkışı Kolhi havzasının islahı ve düzlük kesimlerdeki tarımcılığın bir sonucu olduğu görülebilir. Detay için bkz. O. Lortk'ip'anije 1986b,54ff.

35. O. Lord'k'ip'anije 1986b, 57. B.A. Kuftin Suriye-Hitit mühürü olarak adlandırılan bir mühürde yer alan rahibin elindeki baltanın kolhi baltası ile benzer olduğunu kabul etmektedir (Kuftin 1949-1950,I,143). Kolhi baltalarının proto tipleri Ön Asyada yaygındır; İrak ve İran, Anadolu vs., veya aynı şekilde benzerlerine Hitit dünyasındada bulunan yassı kolhi baltaları (O. Jap'arije 1982a.I. 63; bkz. Mik'elaje 1974, 43).

36. Psoydo-Aristotales in ilettiklerininde tastik ettiği (Hayavanların Tarihi Hakkında II,21), '' Kolhetide küçük fakat bol süt veren inekler vardır''

37. Detay için bky. Gogaje 1982, 72-75; O. Lort'k'ip'anije 1986b, 60.

38. Gegesije 1961, 102-103.

39. Gegesije 1961, 1010-102.40. O. Lort'k'ip'anije 1986b,61.41. O. Lort'k'ip'anije 1986b, 58ff. Kaynakça eki ile; bkz L. Jijiguri 1985a.42. Çanak-çömleklerden elde edilen bilgilere göre Kolhi halkı(megrelce-Lazca konuşanlar) bu zamanda başlıca Rioni havzasında, Güney Doğu Karadeniz bölgesi ve Gürcistanın güney batı bölgesinde(Mes'heti) yaşıyordu. Batı Gürcistanın kuzey batı bölgesinde Svanlar ve eski Abhaz-Adige boyları yaşamaktaydı (Melik'isvili 1965, 79).

43. Grigolia ve digerleri 1973; M. Baramije 1987.

44. Bkz. Mik'elaje ve XuxutAisvili 1985.

45. Bkz. Mik'elaje ve XuxutAisvili 1985,9.

46. Bu sürece ait belirtiler Kolhetinin kuzey bölgelerinde (örneğin Raça) M.Ö.2. binyılın ortalarından bu yana arkeolojik açıdan bilinmektedir. Arkeolojik acıdan çok katmanlı Brili Nekropolu (ve denizden 1600 m yüksekliğinde Sophitura deresinin sağ tarafında yer alan yerleşim yerinde, Sekil. 1, Nr.43-44) arkeologlar tarafında çok önemli iki buluntu ortaya çıkarılmıstır. Bir tanesi; bazı mezarlarda metal işlemeciliğinin boyutunu gösteren çok sayıda metal gereçlerdir. Bu mezarlar metalurji ile uğraşan bir sulaleye ait olduğu kabul edilmektedir. Diğeri ise; bazı mezarların göreceli olarak az envantere (ölü ile gömülen esyalar) sahip olmasıdır. Bu mezarlarda herhangi bir kult alete veya süs eşyasıda bulunmuyordu. Bu durum mülkiyettte ve haklarda belli bir farkın varlığını yansıtmaktadır.

47. Gobejisvili 1959, III; O. Lot'k'ip'anije 1986b,66.

48. Mik'elaje 1974,156; Gambasije 1963,83; A. Ramisvili 1974a, 113-114;Saxarova 76a, 40-41.

49. Detay için bkz. O. Lort'k'ip'anije 1979a, 172; 1986b, 66 kaynakça eki ile; G. Lort'k'ip'anije 1978, 107.

50. O. Lort'k'ip'anije 1986b, 67-68.